ديروز دكتر عبدالكريم سروش نامورترين اصلاح طلب دينى معاصر در ايران از مرز شصت سالگى عبور كرد و قدم به دهه هفتاد زندگى خويش گذاشت.
زادروز سروش از آن رو اهميت دارد كه او بسيار زودتر از همتايان فكرى خود فرجام انديشه اش را به تماشا نشست. پيش از سروش سلف صالحش؛ دكتر على شريعتى چنان زندگى را در دور تند سپرى كرد كه حتى صورت مكتوب سخنورى ها يا نسخه چاپ شده رساله هايش را نديد و چنان به سرعت فكر مى كرد و سخن مى گفت و متن مى نوشت كه به هنگام بارش سنگ هاى تنقيد و تكفير چاره اى نمى يافت جز آنكه براى آثار خود وصى تعيين كند و كارى كه شريعتى در عمر كوتاهش نتوانست به انجام و فرجام رساند بر دوش ديگران گذارد. امرى كه از آغاز محال به نظر مى رسيد و هنوز شريعتى براساس آثارى نقد مى شود كه در عصر «شدن» نوشته بود. عصرى كه از جوانى فاصله نداشت و هنوز به كمال نرسيده بود.سروش اما ظاهراً اين بخت را به لطف خدا يافته است كه خود وصى خويش باشد. گرچه او نيز در «جوانى» انديشيدن را آغاز كرده و دولت «جوان» جمهورى اسلامى در فقدان متفكرانى چون مطهرى و شريعتى رو به سوى او داشته، اما گذر عمر سبب شده سروش اكنون در اوج پختگى بتواند بهترين داور آثار خود باشد. سروش دست كم در سه دهه گذشته (نيمى از عمر خويش) لحظه اى از تفكر دست نكشيده است: در عصر چپ روى ها و الحادپرورى ها او منتقد ماركسيسم بود و از جمع دين و دولت دفاع مى كرد. سروش در اين زمان از سوى جمهورى تازه تاسيس اسلامى قدر مى ديد و صدر مى نشست و در راديو و تلويزيون و دانشگاه و حوزه و روزنامه و مدرسه مورد احترام بود. بنيان كتاب هاى درسى آموزش دينى در دبيرستان هاى ايران برمبناى آراى او در رد «ايدئولوژى شيطانى» ماركسيستى نوشته مى شد و بهترين جوانان انقلاب اسلامى در مكتب او پرورش مى يافتند. در دوره راست روى ها و محافظه كارى ها سروش مفسر ليبراليسم شد و از جمع دين و دموكراسى دفاع كرد. گرچه حاكميت وقت جمهورى اسلامى در اين زمان از او فاصله گرفته بود و نه در راديو و تلويزيون و حوزه و مدرسه كه حتى در دانشگاه هم حضور سروش را برنمى تافتند؛ اما سروش همچنان مورد توجه نسلى از فرزندان انقلاب بود كه در مكتب او درس آموخته بودند و از مديران (اصلاح طلب) نظام شده بودند. هر دو نسل اصلاح طلبان اقتصادى و اصلاح طلبان سياسى نظام جمهورى اسلامى متاثر از سروش بودند كه «جامعه باز» را در گوش آنان خوانده بود و از قبض و بسط تئوريك شريعت و حكومت دموكراتيك دينى و ترجيح مديريت علمى بر مديريت سنتى سخن گفته بود. در اين هر دو عصر دكتر سروش آموزگار گفتمان غالب بوده است: نقد ماركسيسم در دهه ۶۰ و تفسير ليبراليسم در دهه ،۷۰ چه آن زمان كه همه حاكميت اين گفتمان را مى پذيرفتند و چه آن زمان كه بخش عمده اى از حاكميت پيرو گفتمانى ديگر بودند. اما سروش اين بخت بلند را داشته كه صدايش شنيده شود بلكه حرف هايش آزموده شود و «عقيده» او به گفته خودش «در آزمون» افتد. آزمون اخير البته براى سروش آزمون بزرگى است. نوانديشى دينى و دين عصرى، دموكراسى دينى و دين شخصى و در يك كلام روشنفكرى دينى مهمترين محورهاى انديشه سروش در سى سال گذشته و به طور مشخص در پانزده سال گذشته بوده است. اكنون همين محورها در معرض تهديد نظرى و عملى قرار دارد. تهديد عملى آراى سروش از بستر ناكارآمدى تكنوكراسى ناتوان عصر هاشمى و دموكراسى ناتمام عصر خاتمى برمى خيزد و به نظريه پردازى هاى ارباب دولت جديد منتهى مى شود. دولتى كه در بستر همان انديشه اى شكل گرفته كه مهمترين مخالف سروش يعنى مصباح يزدى نظريه پرداز آن است. اگر محور انديشه سروش «آزادى» بود و در هر يك از دولت هاى گذشته نوعى از آزادى (سياسى يا اقتصادى) مورد توجه بود در دوره جديد«عدالت» جايگزين آزادى مى شود، ارزشى كه اتفاقاً توجه به آن در آراى سروش كمياب نيست اما عمدتاً از آن غفلت شده است. تهديد نظرى اما از جانب ديگرانى است كه در عدالت خواهى با مخالفان سروش و اصلاح طلبان تنها اشتراكى لفظى دارند و در عصر پايان ماركسيسم (به خصوص استالينيسم) يادآور چپ روى هاى فكرى و عقيدتى هستند. رشد شگفت انگيز عقايد ماركسيستى به خصوص در دانشگاه ها ازجمله علائم بازگشت بحران در ساحت اصلاح طلبى دينى است كه گويا پس از ناكامى سياسى سيدمحمد خاتمى بايد ناكامى ديگرى را (اين بار در عرصه نظرى) تجربه كند. رشد گرايش هاى غيردينى بلكه ضددينى در دانشگاه ها البته تنها در صورت هاى ماركسيستى خلاصه نمى شود بلكه برخى از فرط ليبراليسم (ليبراليسم راديكال) به لاادرى گرى و نفى انديشه دينى افتاده اند. و اين بدون شك محصول پرسش هاى بى پاسخى است كه در دهه ۷۰ متولد شده اند. نتيجه آنكه سروش گرچه همچون شريعتى در ديدن فرجام انديشه هاى خود ناكام نمانده اما در ديدن بدفرجامى برخى انديشه هايش همانند بازرگان شده است. مرحوم مهندس بازرگان نيز در عمر خود هر سه نسل روشنفكرى دينى را ديد: افرادى كه در انجمن هاى اسلامى دانشجويان دهه ۴۰ در اثر دم گرم او مسلمان مى شدند و افرادى كه در گروه هاى چريكى دهه ۵۰ در اثر سكوت مرحوم مهندس بازرگان به چپ مى چرخيدند و افرادى كه در گروه هاى حزب اللهى دهه ۶۰ بر پدر معنوى خود طعنه مى زدند. بازرگان اما چندان زنده ماند كه خود كارنامه اش را بنويسد و در آخرين سخنرانى اش: «خدا و آخرت تنها هدف بعثت انبيا» سرفصل جديدى را در تاريخ روشنفكرى دينى گشود كه حتى پس از مرگ او بسته نشد. اكنون دكتر سروش در فرصتى فراخ تر و با خيالى آسوده تر مى تواند فصل هاى نهايى كتاب انديشه اش را بنويسد. عمرش دراز باد اما سخنان امروز دكتر سروش (از جمله آنچه در باب تشيع مى گويد) پاسخ نيستند، پرسش هايى جديدند كه جز بر حيرانى نسلى كه هنوز درباره نسبت دين و دنيا سرگردان است نمى افزايد. سروش پيام آور «شك» بود. شكى كه بنيان آزادانديشى و دشمن تاريك انديشى است. اما شك علاوه بر «تفكر» پريشان حالى هم مى آفريند. پريشان حالى نسل جوان ما از همان شك هايى است كه سروش در آن افكنده است و اينكه او كه همه عمر متاله اى مومن بوده «بايد» ما را در ايمان خود شريك سازد. رهزنان انديشه هنوز همان كسانى هستند كه در سى سال انديشه ورزى مدام سروش او با آنان جنگيده است. گروهى كه ايمان را نشانه رفته اند و گروهى كه آزادى را. و متاسفانه هر روز گزاره هايى از درون خود ما مى يابند كه اين دو را انكار كنند هم ايمان دارى و هم آزاديخواهى ما را. كار سروش پايان نيافته است حتى اگر كار روشنفكرى دينى تمام شده باشد چرا كه كار اصلاح طلبى دينى پايان نيافته است حتى اگر اصلاح طلبى سياسى ناكام مانده باشد:
گمان مبر كه به پايان رسيد كار مغان
هزار باده ناخورده در رگ تاك است